Heb jij weleens een bezoekje gebracht aan Forteiland Pampus? Het is zowel met mooi als minder weer leuk om dit eiland te bezoeken. Vrije Tijd Amsterdam stelt een aantal vragen aan Martijn Steinebach.
Is het allereerst mogelijk om Forteiland Pampus te introduceren?
“Midden in het IJmeer, op een half uurtje varen van Amsterdam IJburg en Muiden, ligt Forteiland Pampus. Dit unieke eiland vertelt ruim vierhonderd jaar vaderlandse geschiedenis. Van de VOC-tijd, als toegang tot de haven van Amsterdam tot de bouw van het kunstmatige Forteiland in 1887. Dit als sluitsteen van de Stelling van Amsterdam, samen met 42 andere forten rondom de hoofdstad, om de vaargeul Pampus te verdedigen tegen aanvallen vanuit de Zuiderzee.”
Een dagje uit
“Het eiland met zijn immense fort was uniek in Nederland en kon 200 soldaten langdurig voorzien van water en energie, zonder aansluiting met de wal. Anno 2024 is Pampus fossielvrij en kun je hier aanmeren om te genieten van een dagje uit. Voor de één is de militaire geschiedenis vooral reden voor een bezoek, voor de ander het uitwaaien en het eilandgevoel.”
Grote verduurzamingsopgave
“Dit Rijksmonument en UNESCO Werelderfgoed bevindt zich midden in een grote verduurzamingsopgave. Nu het verouderde entreegebouw en de energievoorziening drastisch aan vervanging toe was, heeft Pampus de mogelijkheid aangegrepen om wederom te transformeren tot een 100% zelfvoorzienend, en nu ook fossielvrij, eiland.”
Cultuurhistorie en innovatie
“Door te laten zien hoe in de nabije toekomst kan worden omgegaan met energie, water, reststromen grondstoffen(hergebruik) en transport is Pampus de showcase voor de energietransitie en voor het verduurzamen van erfgoed. Cultuurhistorie en innovatie gaan zo hand in hand.”
Voor Pampus liggen
“De uitdrukking ‘voor Pampus liggen’ stamt uit de tijd dat VOC-schepen voor de Pampus geul moesten wachten voordat ze het IJ op konden. De zandbank was een obstakel voor de zwaarbeladen VOC-schepen, waardoor ze voor Pampus lagen te wachten totdat het vloed werd. De bemanning kon de haven al zien en zette het vaak op een drinken, en kwam zo “voor Pampus te liggen.”
De Stelling van Amsterdam
“In 1874 werd de Vestingwet aangenomen. Rond Amsterdam werd een ring van forten en batterijen ontworpen: de Stelling van Amsterdam. Om de toegang via de Zuiderzee te beschermen, kwam het Fort aan het Pampus. Er werd een eiland opgeworpen – een van de eerste eilanden ter wereld gemaakt door mensen – gebouwd op bijna 4.000 houten palen. Mede hierdoor is Pampus niet alleen een Rijksmonument, maar ook UNESCO Werelderfgoed.”
Huisvesten soldaten en Zuiderzee bewaken
“Het fort op Pampus omvatte 75 kamers en twee enorme geschutskoepels. In elke koepel stond een volledig roterend kanon met een reikwijdte van 8.000 meter. Dankzij tal van technische innovaties kon het eiland Pampus zelf in zijn water en energie voorzien en was het in staat om meer dan 200 soldaten langdurig te huisvesten. In zijn gloriedagen kon Pampus zo de gehele Zuiderzee bewaken, vanuit het immense fort. Pampus was dan ook toonaangevend in de militaire geschiedenis van Amsterdam en Nederland.”
Hongerwinter en hippies
“Na de Eerste Wereldoorlog, toen het fort nog bemand was, werd het door de introductie van vliegtuigen overbodig. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden de geschutskoepels door de Duitsers vanwege hun staal geëxporteerd. En tijdens de hongerwinter werden op het eiland hout en tegels gestript door de Muidenaren, om zich te verwarmen. Na de Tweede Wereldoorlog werd het verlaten eiland vooral gebruikt voor illegale feestjes. Er is zelfs tijdelijk een hippie-kolonie gesticht. Heel gezellig, maar Pampus lag nog steeds in puin.”
Stichting Forteiland Pampus
“Alles keerde ten goede toen een paar Muidenaren de Stichting Forteiland Pampus oprichtten. Deze Pampus-pioniers zagen potentieel in het eiland en wilden er een plek van maken waar 400 jaar oer-Hollandse geschiedenis zou worden verteld. In 1990 namen ze Pampus van de staat over voor vijftigduizend gulden en een jaar later ontving Pampus zijn eerste bezoekers. Anno 2024 ontvangen we ruim 60.000 bezoekers per jaar.”
Jullie zijn sinds kort zelfvoorzienend. Kun je hier iets meer over vertellen?
“Op Forteiland Pampus moest men in het verleden werken en leven met wat voorhanden was. Het zelfvoorzienende eiland werkte volgens slimme en simpele principes om niet meer energie, materialen en techniek in te zetten dan nodig. Geïnspireerd door deze historische filosofie neemt Pampus zijn verantwoordelijkheid in de aankomende energietransitie.
Nu het verouderde entreegebouw en de huidige energievoorziening drastisch aan vervanging toe zijn, grijpt Pampus de mogelijkheid aan om weer te transformeren tot een volledig duurzaam zelfvoorzienend systeem.
Verschillende aandachtsgebieden
“Daarmee wordt Pampus het eerste publieke erfgoed in Nederland dat zelfvoorzienend opereert, gebruikmakend van circulaire principes en zonder fossiele verbranding. Het transformatieproject van Pampus naar een volledig duurzaam en circulair UNESCO Werelderfgoed bestaat uit verschillende aandachtsgebieden:
1) Een nieuw duurzaam circulair entreegebouw met geïntegreerde voorzieningen (nog te realiseren).
2) Een nieuw circulair duurzaam energiesysteem dat onder andere bestaat uit zonne- en windenergie en een innovatieve biovergister qua opwek, een gedimensioneerde batterij qua opslag en een smart microgrid control qua beheersysteem (gereed 2023).
3) Een nieuwe waterzuiveringsinstallatie waardoor het Forteiland, net als vroeger, zijn eigen drinkwater kan winnen (gereed in 2023).
4) De verduurzaming van de overige historische gebouwen, te weten, fortwachtersbunkerhuis, vredesprivaten, genieloods en mistklokhuis (bijna allemaal gerealiseerd).
5) Een duurzame vloot (inmiddels een elektrische speedboot en werkboot).
6) Pampus als duurzaam zelfvoorzienend systeem, dat op bovengenoemde aandachtsgebieden zoveel mogelijk samenwerkt met lokale ondernemers binnen de Stelling van Amsterdam.”
Ambitie conform de 4 E’s
“De urgentie om de voorzieningen op het eiland te vernieuwen is een fantastische kans om de cultuurhistorische waarden van het eiland te behouden, te versterken en te gebruiken als inspiratiebron voor de toekomst. Nieuwe voorzieningen zijn immers goed voor de exploitatie van het erfgoed, kunnen de ruimtelijke kwaliteit van het erfgoed verbeteren, helpen bij het realiseren van de energietransitie en ondersteunen bij het vertellen van het cultuurhistorisch verhaal. Die unieke combinatie van overlappende ambities is terug te vinden op het raakvlak van de vier E’s: Erfgoed, Exploitatie, Energietransitie en Educatie.”
Erfgoed:
“Pampus wil met een zelfvoorzienende inrichting zijn cultuurhistorische verhaal versterken. Functionele vernieuwingen zullen de historisch relevante ruimtelijke kwaliteit en toegankelijkheid op het eiland verbeteren. En voor de erfgoedsector is de inpassing van duurzame technieken in het erfgoed Pampus een dankbare pilot. Het nieuwe entreegebouw gaat de verbinding vormen tussen die nieuwe technieken, functionaliteiten en het historisch erfgoed. En verder worden vredesprivaten gerenoveerd als sanitaire voorziening, worden de genieloods en het mistklokhuis teruggebracht en worden aan het wachtershuis en het fort noodzakelijke aanpassingen gedaan met oog op toekomstbestendigheid en energiezuinigheid.”
Energietransitie:
“Door het omarmen van technische innovaties en circulaire principes wil Pampus alle fossiele verbranding van het eiland en de vloot uitbannen. Reductie van de energievraag en de opwekking van hernieuwbare energie staan centraal. Op Pampus wordt niet de energievraag leidend, maar het energie-aanbod. Het circulair organiseren van materiaalstromen moet zorgen voor reductie in het gebruik van grondstoffen en materialen. Zo wordt als onderdeel van het zelfvoorzienende eiland een innovatief waterzuiveringssysteem aangesloten waardoor het eiland in zijn eigen drinkwater kan voorzien.
Voor energieopwekking zet Pampus in op een combinatie van zonne-energie en windenergie, samen met een overwegend forse energieopslag. Ook de Circ Biovergister draagt bij aan de opwekking door gft-afval om te zetten en te veranderen in groen gas. Deze combinatie van verschillende opwekvormen moet gedurende het gehele jaar voor voldoende energie zorgen (ca. 180.000 kWh). Naast het opwekken van hernieuwbare energie wordt ook aandacht besteed aan het slim omgaan met de energiestromen. Een voorbeeld daarvan is het toepassen van energiezuinige apparatuur. Voor het beheer van het energiesysteem gaat toenemend gebruik gemaakt worden van een smart mMicro-gGrid Platformcontrol. Zo maakt Pampus uitsluitend gebruik van wat het opwekt en heeft opgeslagen. Dit project zorgt ervoor dat Pampus een 100% fossielvrije omgeving wordt.”
Exploitatie:
“Door Pampus te verduurzamen, vermindert de footprint van het eiland én wordt ook de exploitatie van het erfgoed duurzaam verbeterd. Met een toenemende stroom bezoekers vanuit de Metropool Regio Amsterdam en daarbuiten. En met meer organisaties en bedrijven die hun evenementen willen organiseren op het eiland dankzij de uitbreiding in faciliteiten en de vooruitstrevendheid van het eiland.”
Educatie:
“Pampus als duurzaam zelfvoorzienend eiland wordt zichtbaar en beleefbaar dankzij dit project. Daarmee wordt een elementair onderdeel van de geschiedenis weer belicht en nieuw leven ingeblazen. De bezoekers, waaronder scholieren, worden bovendien de komende jaren meegenomen in de ontwikkeling van het project. Het historisch zelfvoorzienende karakter van het eiland en de duurzame toekomstige invulling daarvan worden onderdeel van de presentaties en de programma’s op Pampus. Zo gaat de geschiedenis van het eiland als inspiratiebron voor de toekomst gelden.
Zijn er op Pampus leuke activiteiten te beleven?
“Jazeker: we hebben een vast aanbod:
– de belevingsroutes Het Verhaal van Pampus
– Het Geheime Wapen van Amsterdam (een virtuele ballonvlucht over de Stelling van Amsterdam)
– Mee met de gids
– Audiotour
– Blacklight speurtocht
– Pampussleutel spel
– Vogelaars
– Zelf vrij ronddwalen
Daarnaast organiseren we zelf ook events als Zomer- en Winterlicht, Proef Pampus, Pampus Live, ZomerLab, en nog veel meer. Klik hier voor wat je allemaal kan zien en doen op het eiland.”
Kan je op het eiland ook lekker eten en drinken?
“Van dinsdag tot en met zondag kun je terecht in ons paviljoen van 11:00 tot 17:00 uur.
Dan hebben we ook Zomer- en Winterlicht, ons pop up restaurant
Mensen kunnen overnachten op Pampus? Kun je deze belevenis eens toelichten?
“Dit kan in de zomermaanden en dan staan er 10 tenten klaar met matras en beddengoed en kun je een nacht komen slapen. Een magische beleving! Als andere gasten weg zijn dan heb je het eiland voor je zelf. Ontbijt op bed en douchen doe je door een plons in het IJmeer.”
Is er ook ruimte om zakelijke events op het eiland te organiseren?
“We organiseren zakelijke events, teamuitjes en hebben verschillende programma’s met eigen acteurs. Ook kunnen mensen feestelijkheden zoals bruiloften en verjaardagen op Pampus vieren. We organiseren ruim 350 events per jaar. Zie events voor meer informatie.”
Ten slotte
“Veel mensen kennen Pampus wel maar zijn er nog niet geweest dus we willen graag overbrengen wat er allemaal te doen is en dat het ook met minder weer een ontzettend leuk uitje is; want de boot, het fort en het paviljoen zijn allemaal overdekt.
Nog 1 tip want in de zomer hebben we het ZomerLab op Pampus. Elke woensdag kun je bij ZomerLab allerlei proefjes komen doen die over energie gaan.
Met de veerboot of je eigen boot is het eiland vanuit Muiden of Amsterdam-IJburg goed bereikbaar. En je kunt met korting komen met Museumkaart, Vriendenloterij Vip-kaart en City Card.”
